Widzę, że panowie nie bardzo mają pojęcie na temat socjalizmu więc pozwolę sobie troszkę wkleić moich notatek z doktryn politycznych i prawnych (hehe już po egzaminie )
SOCJALIZM:
Marksistowska koncepcja rozwoju społecznego. Marksizm- Marks, Engels.
Socjalizm rewolucyjny - II połowa XIX wieku. Nazwany przez twórców - socjalizmem naukowym. W 1848 Karol Marks i Fryderyk Engels ułożyli Manifest Komunistyczny. Materializm dialektyczny - metoda badawcza zjawisk społecznych. Marks wyróżniał 3 sfery życia społecznego: bazę (stosunki ekonomiczne), nadbudowę polityczno prawną, i formy świadomości społecznej. W strukturze społecznej ciągle zachodzą zmiany. Pojawia się klasa robotnicza której interesy są antagonistyczne do klasy kapitalistycznej. Ma miejsce walka klasowa. Doprowadza to do rewolucji (przeobrażenie struktury własnościowej, likwidacja starego systemu), po której następuje dyktatura proletariatu - jako narzędzie zlikwidowania podziału klasowego i wprowadzenia komunizmu. Sformułowanie celu ostatecznego jakim jest społeczeństwo bezklasowe.
Socjalizm utopijny
Kierunek powstał w I połowie XIX w. Jako nurt opozycyjny do liberalizmu i reakcja na umacnianie się pozycji burżuazji, wyzysk kapitalistyczny i pogarszanie się sytuacji klasy robotniczej. Krytyka rewolucji, kapitalistycznego wyzysku, zgubnego wpływu konkurencji i egalitaryzmu. Idea demokracji politycznej i społecznej, powszechności pracy i centralnego planowania. Relatywizacja prawa własności. Poglądy przeplatały elementy fantazji i utopii. Socjaliści utopijni nie potrafili stworzyć obrazu przyszłego społeczeństwa. O szczęściu ludzkości decydują możni tego świata. Państwo powinno stwarzać równe szanse rozwoju.
Powstańczy proletariat- m.in. czartyści angielscy domagali się: powszechnego prawa wyborczego, tajności głosowania, zniesienia cenzusu majątkowego, równych okręgów wyborczych i różnej kadencji parlamentu. PRZEDSTAWICIELE:
Saint-Simon Claude Henri de (1760-1825)- francuski teoretyk socjalizmu utopijnego.
U podstaw teorii Saint-Simon tkwiła deterministyczna idea prawidłowości rozwoju społecznego. Odpowiadała jej koncepcja rozwoju wiedzy, która opierała się na "prawie trzech stadiów" kształtowaniu się umysłu ludzkiego: teologicznym, metafizycznym i pozytywnym. Przyjął tezę o ograniczonej strukturze i funkcjonowaniu społeczeństwa. Ukoronowanie procesu jego rozwoju upatrywał w przypadającym na nadchodzący "okres pozytywny" powstaniu społeczeństwa industrialnego, będącego zaprzeczeniem kapitalizmu. Był przeciwnikiem likwidacji własności prywatnej, opowiadając się jedynie za demokratycznymi zmianami w prawie dziedziczenia. Własność prywatna powinna być podporządkowana dobru ogólnemu. Postępować z nią należało na zasadzie "każdemu według obowiązkowej pracy, od każdego według zdolności". W społeczeństwie przemysłowym zanikłby wyzysk człowieka przez człowieka. Będzie się ono dzielić na ludzi pożytecznych i nieużytecznych, czyli kompetentnych i niekompetentnych . do tych pierwszych zaliczał przemysłodawców, sprawujących świecką władzę nad zorganizowanym na wzór warsztatu społeczeństwem, kierując się zasadą prymatu ekonomii nad polityką). Drugi rodzaj władzy- władza duchowa- będzie należeć do uczonych przyrodników, fizyków czy filologów oraz artystów tworzących akademię. Krytycznie oceniał przydatność w tej dziedzinie prawników i filozofów. Zakładał możliwość istnienia jeszcze innych organów władzy (król, rząd, parlament), ale bez inicjatywy ustawodawczej i budżetu, potępiał wojny i rewolucje. Do urzeczywistnienia założeń ustroju industrialnego miała przyczynić się koncepcja "nowego chrześcijaństwa". Uchodzi za prekursora wspólnoty europejskiej, gdyż opowiadał się za utworzeniem Parlamentu Europejskiego jako warunku federacji państw tego kontynentu.
Owen Robert (1771-1858)- angielski teoretyk socjalizmu utopijnego.
Poglądy społeczne Owena wyrastały z oświeceniowych założeń racjonalistycznych, materialistycznych i utylitarystycznych. Uważał, że człowiek jest zawsze wytworem swego środowiska. Jego osobowość zależy od wychowania, wykształcenia, zasad wytwórczych i podziału dóbr oraz sposobów rządzenia, jeśli więc niektórzy ludzie są źli i popełniają przestępstwa, to winny jest temu niesprawiedliwy ustrój społeczny. Antagonizmy społeczne w szczególny sposób rozbudza ustrój kapitalistyczny, który stanowi jeden z kolejnych etapów rozwoju ludzkości, jak przedtem feudalizm. Krytykował kapitalizm za wprowadzenie wyzysku człowieka przez człowieka, wyniszczającej ludzi konkurencji i pauperyzacji mas pracujących. Przyjął koncepcję szczęścia pojedynczego członka opartą na zasadzie utylitaryzmu. Twierdził, że będzie możliwe gdy również inni ludzie staną się szczęśliwi. Taki ustrój zapewni dopiero system socjalistyczny bazujący na społecznym władaniu środkami produkcji, co umożliwi optymalną organizację społeczeństwa poprzez zapewnienie wolności i sprawiedliwości. Przewidywał centralne zarządzanie przyszłą organizacją społeczeństwa składającą się z lokalnych zrzeszeń spółdzielczych (tzw. bazy sprawiedliwej wymiany), które w skali globalnej tworzyłyby socjalistyczną strukturę całej "rodziny ludzkości". Sposobem na nowy ustrój miał być proces reform przez ludzi oświeconych metodami perswazji wobec kapitalistów.
Fourier Charles (1772-1837)- ideolog socjalizmu utopijnego we Francji.
Fourier zajął się opracowanie swej teorii społecznej pod koniec XVIII w. U jej podstaw legło przeświadczenie o boskiej konstrukcji wszechświata, wzbogacone o elementy filozofii Oświecenia. Sformułował "prawo przyciągania namiętności", wynikające z natury człowieka i stanowiące fundament przyszłego kodeksu społecznego. Rozwój ludzkości miał przebiegać ośmioma etapami, które znamionuje przechodzenie od chaosu do harmonii (okres pierwotny, dzikości, patriarchatu, barbarzyństwa, cywilizacji, gwarantyzmu, socjentyzmu i harmonii). Warunkiem szczęścia człowieka jest zaspokojenie dwunastu rodzajów namiętności, ujętych w trzy grupy (namiętności materialne, sympatyczne i rozdzielcze), które razem tworzą ok. osiemset typów charakterów ludzkich. Teoria namiętności posłużyła Fourierowi za przesłankę krytyki ustroju kapitalistycznego. Uważał go za "szczyt chaosu, nędzy i rozpusty". Tego przyczyną była nie tyle sama własność prywatna, ile jej rozdrobnienie. Sposobem na uzdrowienie sytuacji powinno być uspołecznienie środków produkcji- przy zachowaniu pewnych różnic majątkowych- służące zaspokojeniu ludzkich namiętności w warunkach pełnej harmonii społecznej. W tym celu nakreślił wizję idealnego ustroju zbudowanego na zasadzie asocjacji, czyli zrzeszeń wytwórczych i konsumenckich. Podstawową formą organizacji miała być autarkiczna falanga składająca się z 1600 osób, które zasiedlały falanster- zabudowania gospodarcze i pomieszczenia mieszkalne. Drobiazgowo opisał zasady funkcjonowania asocjacji, a nawet dzienny rozkład zajęć jej mieszkańców zależny od stylu życia poszczególnych członków. Wszyscy byli zobowiązani do świadczenia odpowiadającej ich upodobaniom pracy, która poprzez urozmaicenie byłaby wydajniejsza, nie wymagałaby przymusu. Zrzeszenia nie odbyłyby się bez pewnych elementów władzy (tzw. uruchowie i Areopag). W falangach panowałaby całkowita swoboda seksualna stanowiąc jedno z naczelnych założeń ustroju. Podział produktu pracy społecznej dokonywałby się wg indywidualnego wkładu pracy, talentu i kapitału, co miało zapobiec majątkowemu egalitaryzmowi. Przewidywał powstanie hierarchicznej i terytorialnej struktury falang, które tworzyłyby księstwa, konfederacje, a w skali ogólnoświatowej "omniarchię" ze stolicą w Konstantynopolu. Był zwolennikiem dezurbanizacji i rozwoju rolnictwa, sprzeciwiał się technizacji życia i centralizacji zarządzania gospodarką.
REFORMIZM
Po II Międzynarodówce doktryna socjalistyczna poszukuje płaszczyzny porozumienia świata pracy z państwem burżuazyjnym. W granicach tego państwa dąży do polepszenia sytuacji świata pracy (nie w drodze rewolucji ale w drodze reform). Podważenie tezy marksizmu o rewolucji. Dalej socjalizm reformistyczny rozwija się w kierunku socjaldemokracji.
Ferdynand Lassalle (1825-1864), prekursor socjalizmu reformistycznego, twórca pierwszej niemieckiej partii robotniczej. Domagał się powszechnego prawa wyborczego (które doprowadzi do przekształcenia kapitalizmu), odrzuca teorię rewolucji Marksa. Państwo powinno posiadać zobowiązania opiekuńcze wobec jednostki. Obowiązkiem państwa jest służenie wszystkim warstwom społecznym. To organizacja wspólna dla całego narodu, która powoła stowarzyszenia wytwórcze dla całego narodu z kredytem państwowym w miejsce przedsiębiorstw kapitalistycznych. Jednostka polepsza swe warunki życia przez ścisłe współdziałanie z państwem.
REWIZIONIZM
Rewizja podstaw marksizmu. Na przełomie XIX i XX wieku burżuazja stwierdziła, że korzystne mogą być kompromisy z klasą robotniczą. Ustępstwa socjalne i namiastki koncesji politycznych miały zahamować rewolucyjne tendencje proletariatu. Otoczono opieką i przekupiono górne warstwy klasy robotniczej - w ten sposób burżuazja pozyskała sojusznika. Bazą społeczną rewizjonizmu był element drobnomieszczański w partiach robotniczych.
Edmund Bernstein (1850-1932), przywódca prawego skrzydła niemieckiej socjaldemokracji, autor dzieła Zasady socjalizmu i zadania socjaldemokracji. Krytyka głównych założeń marksizmu. Rozwój formacji kapitalistycznych przynosi wzrost zamożności i wpływy polityczne robotnikom. Wzrost płac do wzrostu zamożności i ograniczenia kapitalistycznego wyzysku, jeszcze w ramach ustroju kapitalistycznego. Sfera politycznych przywilejów burżuazji się kurczy. Należy znieść stosunki pieniężne. Podział dóbr ma się odbywać za pomocą bezpłatnego użytkowania. Ruch robotniczy musi podjąć walkę wyborczą o miejsce w parlamencie, rozbudowę spółdzielczości i komunalnych form własności.
Socjalizm z katedry.
Ironiczne określenie (autorstwa H.B. Oppenheima) poglądów ekonomistów, prawników i działaczy gospodarczych uczestniczących w kongresie w Eisenach (1872); podejmowali działania zmierzające do przekonania władz państwowych oraz klas posiadających, że celowe jest nie tylko zaniechanie represji wobec ruchu robotniczego, ale także poczynienie ustępstw w sferze socjalno-ekonomicznej, jak ubezpieczenia socjalne czy podwyżki płac dla robotników; w praktyce poparli politykę socjalną O. Bismarcka; gł. przedstawiciele: B. Hillebrandt, L.J. Brentano, G. Schmoller.
Lujo Brentano- poprawa sytuacji ekonomicznej proletariatu może zahamować wzrost napięcia między masami robotniczymi i burżuazją; nie stosować siły wobec ruchów robotniczy.
Kautsky.
Jego poglądy można określić jako socjaldarwinistyczne, zakładał on bowiem, że światem rządzą powszechne i nieodmienne prawa, które determinują rozwój ludzkości. "Przyrodnicza konieczność" wpływa na bieg zjawisk wszystkich społecznych procesów. To doprowadziło go do stwierdzenia, że socjalizm jest konieczny, ponieważ kapitalistyczny system, podobnie jak feudalny, nieuchronnie stracił zdolność do panowania wytworzonymi przez siebie warunkami technologicznymi. Socjalizm realizuje się jako wolna i świadoma aktywność klasy robotniczej. Twierdził, ze rewolucja musi być przeprowadzona z "dojrzałością ekonomiczną". Był zdania, ze grzechem pierwotnym bolszewizmu było zgniecenie demokracji, likwidacja wyborów parlamentarnych, wolności prasy i zrzeszeń oraz wprowadzenie rządów despotycznej mniejszości nad resztą społeczeństwa.
Dla porównania ideologowie totalitarni nawiązujący do ideologii powyższych panów
Włodzimierz Lenin- twórca rosyjskiego komunizmu. Po wybuchu rewolucji lutowej w 1917 r. dzięki pomocy władz niemieckich wrócił do Rosji, gdzie występował przeciw nowym rządom republikańskim. W listopadzie 1917 r. doprowadził do wybuchu rewolucji w Rosji i objął władzę dyktatorską, jako prze-wodniczący Rady Komisarzy Ludowych. W 1919 powołał Międzynarodówką Komunistyczną (Komin-tern) w celu "eksportu rewolucji" na inne kraje. W 1921 wprowadził NEP. Uważała się za jedynego spadkobiercę nauki K. Marksa, twierdził, że rewolucja proletariacka była zgodna z nauką materializmu dialektycznego, że państwo powinno być rządzone przy pomocy dyktatury proletariatu. Państwo to miało być pierwszą historycznie formą realizującą demokracją dla ludu. Proletariat poprzez przejęcie władzy powinien walczyć z wszelkimi pozostałościami kapitalizmu występującymi wśród innych klas (uzasad-nienie dla środków przemocy). Partia komunistyczna miała spełniać decydującą rolę w urzeczywistnianiu idei dyktatury proletariatu. Był przekonany, że rewolucja ogarnie cały świat, po której znikną przeciwień-stwa klasowe i państwo, urzeczywistni się zasada "każdy wedle swoich zdolności, każdemu według jego potrzeb". Doktryna polityczna Lenina stworzyła podwaliny ideowe do budowy totalitarnego państwa ko-munistycznego w Rosji.
Józef Stalin- polityk i teoretyk komunistyczny, przywódca ZSRR. W 1929 r. przejął pełnię władzy i stał się despotycznym dyktatorem ZSRR. Uważał siebie z jedynego spadkobiercę nauki Marksa i Lenina, umieszczając również niektóre własne propozycje dotyczące doktryny komunistycznej. Zdefiniował na-ród jako zbiorowość odznaczającą się jednością języka, terytorium, życia ekonomicznego i kultury. Przekonywał, że socjaldemokracja, uznając prawo każdego narodu do politycznej separacji, która jest narzędziem służącym burżuazji. Dowodził, że należy ostatecznie zbudować socjalizm w jednym kraju oraz zabezpieczyć młode państwo komunistyczne przed interwencją kapitalistyczną. Walka klasowa została podniesiona przez niego do rangi głównego czynnika ideologicznego. Masowa kolektywizacja rolnictwa miała na celu doprowadzić do "likwidacji kułaków jako klasy". Tezą o walce klas usprawiedliwiano także masowy terror i ludobójstwo w ZSRR, a po II wojnie światowej represje w innych krajach socjalistycznych.
[http://www.konserwatyzm.pl/encyklopedia.php]
Jacek Bartyzel Łukasz Dominiak
SOCJALIZM (łac. socialis - społeczny; socius - wspólny, społeczny, sociare - łączyć ludzi; societas - społeczeństwo) - 1º wewnętrznie zróżnicowana, zasadniczo na nurt rewolucyjny (radykalny) i ewolucjonistyczny (umiarkowany), → ideologia głosząca wyższość tzw. społecznej (kolektywnej) własności środków produkcji nad własnością prywatną, rozwijana w ramach podobnie zróżnicowanego 2º ruchu społeczno-politycznego, dążącego do zniesienia, drogą → rewolucji lub przekształcenia istniejących stosunków społecznych, własności prywatnej, w odłamach radykalnych również innych, należących do tzw. nadbudowy ideologicznej, instytucji (→ rodziny, klas społecznych, → państwa i religii) oraz do ustanowienia na ich miejsce 3º nowego ustroju społecznego, charakteryzującego się zasadniczo tzw. uspołecznieniem własności oraz bezklasowością.
I. SENS I ZAKRES POJĘCIA
Termin s. pojawił się w trzeciej dekadzie XIX w.; jego autorstwo przypisywał sobie sensymonista Pierre Leroux, który użył go 1832 w piśmie "Globe", a następnie w dziele L`Humanité (1840), w rzeczywistości jednak posłużył się nim wcześniej (1827) w "Cooperative Magazine" Robert Owen, który też przedstawił pierwszy wykład doktryny socjalistycznej w pracy What is Socialism (1841); autor pracy Sowiecka tragedia (1994) Martin Malia stwierdził trafnie, że "nie ma we współczesnym słowniku politycznym określenia bardziej obciążonego wieloznacznością, naznaczonego emocjami niż określenie socjalizm"; ta wieloznaczność objawia się już przy próbie skonstruowania jego ogólnej definicji, albowiem można wskazać co najmniej 3 ogólne kategorie, które określa się jednym i tym samym terminem "s.": ideologię, ruch społeczno-polityczny oraz typ ustroju społecznego.
1° I d e o l o g i a socjalistyczna głosi program uspołecznienia własności i sprawiedliwej (czyli w jej rozumieniu: egalitarnej) dystrybucji dóbr, zniesienia stosunków społecznych opartych na prywatnej własności środków produkcji oraz zbudowania ustroju, w którym społeczna własność środków produkcji stanie się podstawą zniesienia podziałów klasowych i wyzysku oraz zrealizowania zasad sprawiedliwości społecznej; w ramach tak rozumianej ideologii socjalistycznej mieści się ogół poglądów i doktryn wyrosłych na gruncie krytyki kapitalistycznych stosunków produkcji i postulujących przebudowę społeczeństwa w drodze reform społecznych, a zatem nie tylko jej odmian rewolucyjnych i marksistowskich (a w sensie światopoglądowym: materialistycznych i ateistycznych), lecz również współczesnej → socjaldemokracji, zmierzającej do stworzenia tzw. społeczeństwa powszechnego dobrobytu, opartego na funkcjonowaniu gospodarki mieszanej, znacznym udziale państwa w tworzeniu gospodarki narodowej i kształtowaniu stosunków społeczno-politycznych, a także innych ideologii lewicowych (s. narodowy, s. chrześcijański, → socjalliberalizm, Nowa Lewica, alterglobalizm), głoszących hasła → egalitaryzmu oraz pozostających w opozycji zarówno do klasycznego → liberalizmu i → neoliberalizmu, jak → konserwatyzmu.
2° R u c h socjalistyczny, stawiający sobie za cel realizację założeń ideologii s., rozwijał się od lat 40. XIX w., a u schyłku XIX w. podzielił się na nurt rewolucyjny, który po 1917 zdobył władzę w Rosji i Europie Środkowej oraz niektórych krajach azjatyckich i reformistyczny, reprezentowany przez partie socjaldemokratyczne; s. rewolucyjny skupił się w ramach Międzynarodówki Komunistycznej (→ Kominternu); odwoływał się do dorobku twórców s. "naukowego" - K. → Marksa i F. → Engelsa oraz do koncepcji ("marksizm-leninizm") głoszonych przez W.I. → Lenina, który uważał, że rewolucja nie musi rozpocząć się w państwach najbogatszych, ale tam, gdzie sprzeczności są największe; dopuścił też możliwość zwycięstwa rewolucji w jednym kraju; s. reformistyczny, za którego twórcę uchodzi Edouard Bernstein, skupił się w Międzynarodówce Socjalistycznej; reformiści odrzucają marksistowską koncepcję walki klas, rewolucji oraz dyktatury proletariatu, postulują zaś stopniowe zmiany o charakterze socjalnym i gospodarczym.
3° U s t r ó j postulowany przez ideologów s. charakteryzuje się likwidacją lub przynajmniej marginalizacją oraz poddaniem drobiazgowej i uciążliwej kontroli własności prywatnej w gospodarce, powszechnością własności "społecznej" (faktycznie: państwowej i/lub nominalnie spółdzielczej), centralnym planowaniem i sterowaniem gospodarką oraz innymi dziedzinami życia społecznego, niewielkim lub żadnym wpływem rynku na swobodną alokację zasobów; w marksistowskiej teorii rozwoju społecznego s. oznacza także ustrój społeczno-ekonomiczny właściwy pierwszemu stadium rozwojowemu formacji społeczno-ekonomicznej, która pojawia się po obaleniu → kapitalizmu (kiedy już sprawowana jest → dyktatura proletariatu oraz znacjonalizowane są kluczowe sektory gospodarki, lecz w niektórych obszarach tolerowana jeszcze jest własność prywatna), a którego następnym stadium rozwoju ma być komunizm; niektórzy marksiści mianem s. określają jednak całą formację następującą po kapitalizmie.
II. ISTOTA SOCJALIZMU
1º Rdzeniem ideologii socjalistycznej jest specyficzne pojmowanie n a t u r y l u d z k i e j, zrodzone na gruncie nowożytnego (a zwłaszcza oświeceniowego) przełomu w refleksji antropologicznej, z której usunięta została teologia i metafizyka; rezultatem wypychania religii chrześcijańskiej z obszaru → kultury i polityki, wpierw przez tzw. religie naturalne i → deizm, a wkrótce także przez → ateizm i filozoficzny materializm, było zanegowanie tezy o skażeniu natury człowieka przez → grzech pierworodny; spowodowało to kardynalną zmianę w rozumieniu problemu → wolności i wyzwolenia człowieka, albowiem jeśli przestało to oznaczać wyzwolenie z grzechu dzięki łasce Odkupienia oraz uzyskanie wolności ku wyzwalającej i soteriologicznej Prawdzie boskiej (transcendentnej), to wyzwolenie i wolność mogły nabrać tylko charakteru czysto materialnego (fizycznego), jako uwolnienie człowieka z przykrych przypadłości (na czele z trudem pracy i biedą) egzystencji doczesnej; surogatem grzechu pierworodnego stały się wówczas instytucje społeczne, na czele z własnością prywatną, rodziną, władzą i państwem, winne - w tym ujęciu - deprawacji z natury dobrego człowieka; w tym stanie rzeczy projekt socjalistyczny, wskazujący (w rozmaitych wariantach) cel i metodę takiej rekonstrukcji porządku społecznego, która wyeliminuje zło i przywróci istocie ludzkiej "utraconą niewinność", stawał się logicznym dopełnieniem totalnej krytyki i refutacji porządku tradycyjnego, opartego o teistyczną (chrześcijańską) teologię, antropologię i historiozofię, dokonywanej przez poprzedzające s. nurty myśli nowożytnej, na czele z → oświeceniem.
2º Konsekwencją faktycznego a n t y t e i z m u (nawet jeśli deklaratywnie niektórzy socjaliści nie odrzucali religii) s. była wrogość do realnie funkcjonujących w cywilizacji zachodniej religii i Kościołów, a przede wszystkim do Kościoła katolickiego; niekiedy szło to w parze z ambicją wypracowania "nowego" i "prawdziwszego" chrześcijaństwa (np. dla Saint-Simona katolicyzm i protestantyzm były po prostu herezjami), które nadawałoby się lepiej do wypełniania funkcji - postulowanej już przez J.-J. → Rousseau`a - "religii obywatelskiej"; w oczach innych socjalistów (przede wszystkim marksistów i leninistów) religia była już złem bezwzględnym, formą zmistyfikowanej, "fałszywej" świadomości (opium dla ludu wg Marksa, gorzałka wg Lenina), którą należy wszystkimi dostępnymi środkami wyplenić (jedną z pierwszych decyzji bolszewików po zdobyciu władzy było wydanie przez Towarzystwo Wojujących Bezbożników - którego Lenin był przewodniczącym honorowym - zaocznego wyroku śmierci na głowę Kościoła katolickiego); wojującego antyteizmu s. marksowskiego nie podzielają na ogół socjaliści demokratyczni, niemniej również i oni dążą (podobnie jak liberałowie) do marginalizacji i całkowitej "prywatyzacji" religii objawionej.
3º Z oświecenia s. przejął nie tylko optymistyczną antropologię, ale również p r o g r e s y w i z m, tj. wiarę w niepohamowany i stały rozwój i postęp człowieka, zarówno w wymiarze politycznym i ekonomicznym, jak moralnym; wiara ta rzutowała również na pojmowanie natury ludzkiej, które charakteryzowało przekonanie o jej ogromnej (przynajmniej potencjalnie) "plastyczności", a także bezwzględnej podległości przeróżnym determinantom, na czele z czynnikami przyrodniczymi i ekonomicznymi; nie tylko człowiek - jednostka został uznany za "wytwór społeczny" różnych okoliczności, ale również wspólnoty uważane dotychczas za naturalne (rodzina, społeczeństwo, państwo), stały się "wytworem cywilizacji", które można dowolnie zmieniać drogą rozmaitych umów (contrat social); w ślad za nowożytnymi indywidualistami i kontraktualistami, począwszy od Th. → Hobbesa, s. odrzucał ideę społeczeństwa jako organizmu, skłaniając się do pojmowania go jako luźnego agregatu lub (gorzej lub lepiej zorganizowanej) maszyny; do tego mechanicyzmu s. dodał traktowanie jednostki jako integralnej części klasy społecznej, wyznaczającej mu i "klasową" świadomość, i miejsce w strukturze społeczeństwa składającego się z klas toczących walkę o dobra niezbędne do przerwania równie bezwzględną, jak jednostki w "wilczym" stanie natury; uznanie determinizmu walki o dobra materialne usuwało lub przynajmniej czyniło wtórnym pytanie o status moralny jednostki jako takiej, toteż trafne wydaje się spostrzeżenie, że odpowiedź s. "na pytanie o naturę człowieka odnosiła się do stanu postulowanego, a nie istniejącego, do rzeczywistości lokowanej w przyszłości, która miała nadejść nieuchronnie (marksizm) lub która była jedynie możliwa (reformizm). Tylko w przyszłości opisywanej przez socjalistów człowiek miał zyskać możność osiągnięcia pełni swych możliwości twórczych; jako istota o nieograniczonych możliwościach kreacyjnych mógł on dokonać samoafirmacji tylko w pewnej, precyzyjnie przetworzonej rzeczywistości gospodarczej, społecznej, politycznej i kulturowej. Najpełniej stosunek socjalistów do natury człowieka wyraża heglowskie stwierdzenie, iż człowiek jest tym, czym nie jest (negacja negacji)" (W. Bernacki, Socjalizm, w: Słownik społeczny, Kraków 2004, 1207).
4º Oświeceniowej proweniencji było także dążenie socjalistów wszystkich odcieni do odkrycia p r a w r o z w o j u (mechanizmów rządzących światem i człowiekiem), a na tej podstawie ustalenie zasad "fizyki" społeczno-politycznej, jak najbardziej zbliżonych do praw przyrodoznawstwa, toteż równie nieuchronnych i nieubłaganych; wiara ta niczym nie różniła reprezentantów "utopijnego" s. racjonalistycznego od "naukowego" s. Marksa, a jedynie wzmagała ambicję do licytowania się w "prawdziwości" ustaleń danej doktryny; szczytowym przejawem wiary w nieograniczone możliwości ludzkiego rozumu, który poznał prawa rządzące światem, było dekretowanie aktywności gospodarczej w tzw. → gospodarce planowej, czego wersją radykalną był stalinizm, a umiarkowaną i wciąż stosowaną - keynesizm.
5º Uznanie człowieka za wytwór środowiska społeczno-gospodarczego pociągało za sobą zmianę w pojęciach e t y c z n y c h; moralność i etyka w tradycyjnym rozumieniu zostały w s. zdeprecjonowane albo przez zdystansowanie ich jako "archaicznych" bądź "naiwnych" (np. z powodu niedostrzegania ich "klasowego" uwarunkowania), albo przez podporządkowanie kryteriów oceny tego, co dobre i co złe, utylitarnym celom ideologii; w wielu nurtach s., na czele z marksistowskim, "nowa etyka" została zidentyfikowana z moralnością i etyką "rewolucyjną".
6º Podobnej przemianie uległa w s. klasyczna koncepcja s p r a w i e d l i w o ś c i, z której wyeliminowano zupełnie pojęcie sprawiedliwości jako dzielności etycznej, natomiast sprawiedliwość w sferze społecznej w sposób zasadniczy przeformułowano; ten rodzaj sprawiedliwości, którą teoria klasyczna określała mianem "zamiennej", zidentyfikowano z równością materialną; typ sprawiedliwości określanej w teorii klasycznej mianem "rozdzielczej" zidentyfikowano natomiast z obowiązkiem zapewnienia sprawiedliwości zamiennej przez dobrowolną grupę zrzeszeniową bądź władzę polityczną, uznając jednocześnie tradycyjne jej formy (beneficja płynące ze strony władzy państwowej na grupy mające do nich prawo z tytułu określonych zasług lub szczególnych funkcji w ramach wspólnoty) za synonim jaskrawej niesprawiedliwości, wymagający całkowitego i natychmiastowego usunięcia; egalitaryzm s. był również kumulacją wcześniejszych jego postaci: (przeciwstawnej tomistycznej koncepcji prawa naturalnego jako partycypacji w prawie wiecznym) koncepcji Grocjusza prawa natury, uzasadniającej istnienie przysługujących każdemu człowiekowi praw podmiotowych; liberalnej, sformułowanej przez J. Locke`a, zasady równości wobec prawa (implikującej zniesienie podziału stanowego); zastąpienia przez Rousseau`a różnicowania społeczeństwa ze względu na wypełniane funkcje społeczne podziałem wg kryterium majątkowego; wypracowanym dzięki dostrzeżeniu, że rewolucja polityczna 1789 nie tylko że nie spowodowała zatarcia różnic społecznych, lecz nawet je wyostrzyła z powodu usunięcia zróżnicowania innego niż majątkowe, wkładem własnym s. do tej mieszanki była opinia, że równość w sensie prawnym (formalnym) należy rozciągnąć na sferę materialną; chociaż skrajny egalitaryzm został skompromitowany przez eksperyment komunistyczny, jego łagodniejsze postaci nadal stanowią cel istniejących odłamów s., np. w postaci postulatu niwelowania różnic ekonomicznych przez redystrybucję dochodów czy równości prawa do pracy i (minimalnego) dochodu; we współczesnym s. dokonuje się przesunięcie idei równości z dziedziny czysto ekonomicznej do społecznej (równość społeczna), co wiąże się z wielką inwencją w wynajdywaniu kolejnych obszarów nierówności (i "dyskryminacji") oraz odpowiadającą tej wynalazczości aktywnością legislacyjną (np. ustalaniem parytetów płci w prawie wyborczym i obsadzie stanowisk).
7º Chociaż nie wszyscy socjaliści domagają się zupełnej likwidacji w ł a s n o ś c i p r y w a t n e j, dla każdego s. jest ona "problematyczna" jako źródło społecznego zła i niesprawiedliwości oraz moralnie niższa od własności kolektywnej; nawet rezygnacja umiarkowanych odłamów s. z postulatu docelowego jej zniesienia choćby w odległej przyszłości oraz dostrzeżenie przez nie w końcu faktu większej wydajności systemu gospodarowania opartego o prywatne posiadanie nie pociąga za sobą uznania nienaruszalności uprawnień wynikających z prawa własności, które wg nich mogą i powinny podlegać daleko idącej reglamentacji prawnej przez rozmaite koncesje, zakazy i nakazy, system podatkowy i kodeks pracy.
8º O ile stosunek do religii oraz pojmowanie moralności i sprawiedliwości stanowią kardynalne punkty niezgody s. z konserwatyzmem, o tyle obszarem jego konfrontacji z liberalizmem jest - prócz negatywnego stosunku do własności prywatnej - chwiejny i niejasny stosunek s. do idei w o l n o ś c i osobowej; pomimo częstego deklaratywnego szermowania tym hasłem przez socjalistów, nigdy nie była ona afirmowana przez nich w tym stopniu, co idea równości; nadto, charakterystyczne dla s. jest rozpatrywanie wolności zawsze w kontekście procesów gospodarczych i społecznych, nieodparta skłonność do utożsamiania jej z przyszłym stanem wyzwolenia spod panowania ekonomiki burżuazyjnej oraz - zwłaszcza w s. marksistowskim - definiowania jej za Heglem jako "uświadomionej konieczności".
9º W odniesieniu do naczelnego, stricte politycznego problemu → w ł a d z y stanowiskiem wspólnym dla wszystkich odcieni s. jest fundamentalna niezgoda (odmawianie legitymizacji) na każdą historycznie występującą formę ustroju, nie wyłączając reżimów wyłonionych już z nowożytnych rewolucji, jak monarchia parlamentarna czy republika demokratyczna; różnicuje natomiast poszczególne socjalizmy odpowiedź pozytywna na ten stan rzeczy, zarówno co do celu finalnego, jak i metody jego osiągania; jedni socjaliści (jak Saint-Simon) poświęcili się poszukiwaniu nowatorskich rozwiązań ustrojowych, kreując wizję państwa czyniącego zadość ich ideałom, drudzy (m.in. Marks) wieścili "obumarcie" państwa w bliższej lub dalszej perspektywie i zastąpienie go różnego typu społecznościami apaństwowymi i wolnymi od wszelkiego przymusu; krzyżującym się z powyższym kryterium podziału rozróżnieniem wg metody jest podział na socjalistów (jak blankiści czy marksiści-leniniści) postulujących rewolucyjną drogę obalenia istniejącego państwa oraz socjalistów (przede wszystkim socjaldemokratów) wybierających drogę reformowania i "marszu przez instytucje" państwa "burżuazyjnego"; prawie całkowite zwycięstwo tej drugiej drogi we współczesnym s. zaowocowało nie tylko spełnieniem z nawiązką właściwie wszystkich postulatów XIX-wiecznych socjalistów w ramach "opiekuńczego" welfare state, ale również renesansem XVIII-wiecznego państwa biurokratycznego, ogarniającego zasięgiem swoich interwencji i regulacji nieskończenie większe połacie życia niż "oświecone" monarchie absolutne.
III. PROTOPLAŚCI SOCJALIZMU
S. sensu stricto pojawił się w panoramie myśli i na scenie politycznej Europy w końcu XVIII w. pod wpływem → rewolucji francuskiej i rewolucji przemysłowej; ujmując tę kwestię historycznie można - mimo ogromnej różnorodności idei i ruchów określanych jako socjalistyczne - wskazać na pewien wspólny mianownik, pozwalający zgromadzić je pod jednym szyldem, a mianowicie przekonanie, że niekontrolowana koncentracja bogactw i konkurencja nieuchronnie prowadzą do coraz większej biedy i kryzysów oraz że sytuacja ta musi być zmieniona przez wprowadzenie nowego, innego systemu ekonomicznego, społecznego i politycznego, w którym organizacja produkcji i wymiany usunie nędzę i wyzysk oraz doprowadzi do nowego podziału dóbr, zgodnego z zasadami równości: bądź całkowitego zrównania dochodów, bądź do podziału dóbr wg zasady "każdemu wedle pracy", względnie "każdemu wedle potrzeb"; jednakże powstanie s. "właściwego" było poprzedzone przez szereg idei, które odczytywane były jako jego antecedencje, a ich twórcy postrzegani jako jego antenaci; w tym kontekście wymieniani są: Platon ze swoją wizją państwa idealnego, niektóre gminy wczesnochrześcijańskie oraz chrześcijański monastycyzm, egalitarne herezje średniowiecza oraz podobne tendencje w radykalnych odłamach reformacji, utopie renesansowe (Th. Morus, F. Bacon, T. Campanella); w większości wypadków są to skojarzenia powierzchowne, przechodzące nazbyt swobodnie nad takimi faktami i okolicznościami, jak to, iż zakaz posiadania własności osobistej dotyczył w państwie Platona wyłącznie panującej warstwy arystokratów ("filozofów" i "strażników"), a jego hierarchiczna struktura stała na antypodach egalitaryzmu, lub że nakaz ubóstwa w "komunizmie" klasztornym był opcją dobrowolną dla wybierających ten stan i tryb życia.
1. U t o p i e r e n e s a n s o w e. Zdaniem L. Kołakowskiego dopiero utopia Morusa pierwsza wprowadzała zasady, które mogły być określone jako socjalistyczne w XIX-wiecznym sensie tego słowa, gdyż wyrastały już z refleksji nad pierwotnym systemem kapitalistycznym (zniesienie prywatnej własności, zrównanie dochodów i praw, powszechny obowiązek pracy, ogólnopaństwowa organizacja wytwórczości, likwidacja wyzysku i ubóstwa); cechą charakterystyczną utopii renesansowych był jednak brak elementów praktycznie wywrotowych (rewolucyjnych) oraz filozoficzna wiara w powołanie człowieka do życia w bezkonfliktowej wspólnocie; ich twórcy zakładali, że antagonizmy, nierówności i ucisk są sprzeczne z naturą ludzką, natomiast przeznaczeniem człowieka jest harmonia i wspólnota zakładająca zupełne ujednolicenie wszystkich jej członków pod wszelkimi względami - obowiązków, sposobu życia, myślenia, ubierania się i jedzenia.
Thomas M o r u s (1478-1535) zasłynął jako autor projektu utopijnego społeczeństwa, który zaprezentował w pracy Książeczka zaiste złota i niemniej pożyteczna jak przyjemna o najlepszym ustroju państwa i nieznanej dotąd wyspie Utopii (1516); w Utopii (utopia, czyli nigdzie) Morus przedstawił krytykę stosunków społecznych epoki kształtującego się kapitalizmu i szukał środków zaradczych; zauważał problemy socjalne wsi angielskiej (w której "owce zjadły chłopa"), kosztowność wojen, okrucieństwo angielskiego systemu prawa karnego, pasożytniczy tryb życia klas wyższych; stosunkom tym przeciwstawiał zasady Utopii - prawa, które nie są nadmiernie surowe, równomierny podział dóbr, powszechny dobrobyt; zarówno podział dóbr, jak i rygoryzm etyczny oraz idea umiarkowanej regulacji prawnej i uniwersalizm w podejściu do kwestii społecznych, zostały przez Morusa zaczerpnięte od Platona; podstawową jednostką społeczną Utopii jest rodzina, i to właśnie rodziny corocznie wybierają urzędników; w Utopii istnieje powszechny obowiązek pracy, która wykonywana jest w skromnym wymiarze i pozostawia stosunkowo dużo czasu na doskonalenie intelektualne; produkty niezbędne do życia rozdzielane są centralnie i konsumowane wspólnie; również opieka zdrowotna ma charakter publiczny i organizowana jest przez państwo.
Inny obraz idealnego społeczeństwa przedstawił włoski dominikanin Tommaso C a m p a n e l l a (1568-1639) w dziele Państwo Słońca (1637); podobnie jak Morus, za podstawę sprawiedliwych stosunków społecznych uznał on własność wspólną; jednak w przeciwieństwie do wizji angielskiego humanisty nie eliminował ze swojej utopii myśli o twórczości i postępie na rzecz stagnacyjnej doskonałości, lecz zakładał rozwój naukowy i techniczny oraz przypisywał mu znaczącą rolę; "Wyspa Słońca" miała być otwarta na świat i chętnie nawiązywać kontakty z obcokrajowcami oraz wyrażać chęć przyjęcia ich do swojej społeczności - w przeciwieństwie do Nowej Atlantydy (1627) Francisa B a c o n a (1561-1626).
2. U t o p i e o ś w i e c e n i o w e. Od autorów innych utopii wczesnonowożytnych, jak: różokrzyżowiec Johann Valentin Andreae (Christianopolis, ok. 1619), James Harrington (Oceana, 1656) czy Léger-Marie Deschamps (Le vrai système ou le mot de l`énigme métaphysique et moral, ok. 1761), zdecydowanie bardziej prekursorami s. i komunizmu byli utopiści oświeceniowi (J. Meslier, Morelly, G. Mably), u których hasło wspólnoty dóbr było wyprowadzone z normatywnej teorii natury ludzkiej, zakładającej, że ludzie mają te same prawa do wszystkich dóbr ziemi.
Ksiądz-ateista Jean M e s l i e r (1664-1729), jako autor opublikowanego pośmiertnie (1864) Testamentu, przeprowadza totalną krytykę religii i Kościoła jako najmocniejszych filarów istniejącego ładu oraz → feudalizmu; atakuje → monarchię absolutną, szlachtę, wojsko, policję i aparat urzędniczy; głosi, że lud musi przejąć inicjatywę i podjąć zbrojną walkę o obalenie niesprawiedliwości społecznej; przedstawia wizję egalitarnej gminy komunistycznej, której podstawę stanowi wspólna własność i braterska miłość. Nieznany z imienia M o r e l l y, jako autor Kodeksu natury i Bazyliady, twierdzi, że źródłem wszelkiego zła jest własność prywatna, którą należy znieść; tworzy projekt przyszłego społeczeństwa komunistycznego, w którym istniałby powszechny obowiązek pracy na roli, zakres działalności wszelkich instytucji i jednostek byłby dokładnie określony, a państwo miałoby prawo ingerować w każdą sferę życia; autor Zasad praw - Gabriel-Bonnot M a b l y (1709-85) organizację polityczną społeczeństwa chciał oprzeć na siłach motorycznych osobowości człowieka - rozumie i dążeniu do wolności; twierdził, że naturalnym prawem wszystkich ludzi jest równość, gdyż natura nie dzieli ich na bogatych i biednych, na rasy upośledzone i uprzywilejowane, ani nikomu nie dała monopolu na sprawowanie władzy nad innymi; oczywista w stanie natury równość nie może być zrealizowana w warunkach istnienia własności prywatnej; Mably nie wierzył jednak w przywrócenie wspólnoty dóbr, domagał się raczej przywrócenia równości majątkowej i reformy agrarnej, która doprowadziłaby do upowszechnienia własności; podkreślał rolę państwa i prawa jako czynników kształtujących stosunki społeczne; dopuszczał możliwość rewolucji w sytuacji, gdy władza bądź jakiś stan społeczny przywłaszcza sobie prawa, które należą się ludowi i gdy zawiodą możliwości działania pokojowego.
IV. ODMIANY SOCJALIZMU
1. S o c j a l i z m p r z e d m a r k s o w s k i. Początkiem ruchu socjalistycznego sensu stricto była rewolucja francuska; s. zaczął się wyłaniać ze skrajnej lewicy → jakobinizmu ("wściekli" J. Roux i J. Varleta, "hebertyści", tj. zwolennicy J.-R. Héberta i P.-G. Chaumette`a, teoretyk komunistycznej "rewolucji kulturalnej J.-P. Rabaut Saint-Étienne), akcentującej w triadzie sztandarowych haseł rewolucji (liberté - égalité - fraternité) równość; od samego początku zaznaczył się w nim wszakże podział między nurtem radykalnym, zarówno w sensie skrajności postulatów (stricte komunistycznych), jak preferowanej metody rewolucjonizmu, a nurtem umiarkowanym, nie domagającym się całkowitej likwidacji własności prywatnej oraz zakładającym osiągnięcie planowanych celów metodą ewolucyjną i perswazją; w tym drugim nurcie, często odwołującym się do swoiście (akonfesyjnie i adogmatycznie) pojmowanego i całkowicie heterodoksyjnego chrześcijaństwa, w triadzie rewolucyjnej z największym upodobaniem akcentowano to hasło, które miało treść najbardziej niejasną i wieloznaczną, tj. braterstwo.
1.1. Nurt r a d y k a l n y. Najstarszym przejawem socjalistycznego radykalizmu był 1° b a b u w i z m, który wziął swoje miano od nazwiska rewolucjonisty Françoisa-Noëla B a b e u f a (1760-97), używającego przybranego (na cześć rzymskich trybunów ludu, braci Grakchów) imienia Gracchus; "wieszczem" babuwizmu był marny poeta Sylvain Marechal (1750-1803); swoje główne idee babuwiści przejęli od utopistów oświeceniowych i J.-J. Rousseau`a, uważali się też za kontynuatorów M.-M.-I. de → Robespierre`a; naczelnym hasłem babuwistów była idea równości; przyczynę ucisku i niewolnictwa narodów upatrywali oni właśnie w nierówności, której źródłem jest własność prywatna, stąd żądali jej zniesienia; równy podział dóbr miał być niezależny od wykonywanej pracy i znosić dziedziczenie; babuwiści chcieli również zlikwidować wielkie miasta, wprowadzić komunizm agrarny, powszechny obowiązek pracy fizycznej oraz jednakowy sposób życia dla wszystkich i absolutny egalitaryzm ("każdemu tyle samo i to samo"); opracowali zasady przyszłego społeczeństwa i reguły przewrotu, który do niego doprowadzi; nie posługiwali się jeszcze kategoriami klasowymi, operując jedynie prostym przeciwieństwem bogatych i biednych lub tyranów i ludu; w swoim Manifeście Plebejuszy wznosili hasło: "Pragniemy rzeczywistej równości albo śmierci", jako wyraz niezgody wobec jedynie pozornej formalnej równości obywateli wobec prawa. Za Dyrektoriatu babuwiści stworzyli (III 1796) organizację konspiracyjną - Sprzysiężenie Równych (Conjuration des Égaux), która miała przemocą obalić istniejącą władzę; przewrót chcieli przeprowadzić wyłącznie własnymi siłami, gdyż, jak twierdzili, lud nie jest jeszcze wyzwolony spod wpływu wyzyskiwaczy i nie jest zdolny do sprawowania władzy (zdolność tę miał nabyć dopiero dzięki oświacie); spisek babuwistów został wkrótce wykryty, a 32 przywódców (na czele z Babeufem) rozstrzelano 26 V 1797; ich poglądy poszłyby w zapomnienie, gdyby nie podał ich do wiadomości w książce Conspiration pour l`Égalité dite le Babeuf (1828), a następnie rozpowszechnił je pośród paramasońskich karbonariuszy (węglarzy), przyjaciel Babeufa, Włoch Filippo Michele Buonarroti (1761-1837).
2º B l a n k i z m. Karbonariusz i działacz neobabuwistycznego Stowarzyszenia Przyjaciół Ludu (Société des Amis du Peuple), "archetypowy" rebeliant i konspirator (dwukrotnie skazywany na śmierć, 37 lat spędził w więzieniach) - Louis-Auguste B l a n q u i (1805-81) wypromował tezę o doniosłości organizacji rewolucyjnej i przyczynił się do udoskonalenia techniki konspiracji; pisał, że obowiązkiem rewolucjonisty jest ciągła walka; w obrębie s. blankizm stał się synonimem rewolucyjnego woluntaryzmu ("chcieć to móc"), czyli twierdzenia, że sukces projektu komunistycznego to kwestia woli politycznej zdeterminowanych rewolucjonistów, a nie obiektywnych czynników społecznych i ekonomicznych; sprawnie zorganizowana grupa spiskowa "zawodowych rewolucjonistów" (acz Blanqui nie używał jeszcze tego terminu) może zagarnąć całą władzę i zbudować nowe społeczeństwo bez oglądania się na zakres społecznego poparcia; za warunek powodzenia rewolucji Blanqui uważał natychmiastowe wysiedlenie za granicę wszystkich duchownych i arystokratów oraz zupełne "unicestwienie" teizmu w trzech postaciach: judaizmu, chrześcijaństwa i islamu; te ekstremistyczne poglądy Blanqui wykładał na łamach wydawanej przez siebie gazety pod znamiennym tytułem "Ani Boga, ani Pana" ("Ni Dieu ni Maître").
Adaptowaną do warunków socjalnych Niemiec wersję blankizmu tworzył jego towarzysz w grupie spiskowej Stowarzyszenie Pór Roku (Société de Saisons) - Wilhelm W e i t l i n g (1808-71); był on jedynym (oprócz Proudhona) w tej epoce socjalistą pochodzenia plebejskiego; w swoim głównym dziele: Gwarancje harmonii wolności (1842) wyłożył poglądy nazwane później s. "rzemieślniczym"; ich istotą była wizja rewolucji, która doprowadzi do urzeczywistnienia społeczeństwa komunistycznego, poprzez wywłaszczenie → arystokracji i burżuazji, upaństwowienie handlu i bankowości oraz zlikwidowanie obrotu pieniężnego (uważanego przezeń za najgroźniejsze źródło wyzysku); Weitling przystąpił do założonego 1848 z inicjatywy Marksa i Engelsa Związku Komunistów, lecz po "Wiośnie Ludów" stał się przeciwnikiem marksizmu.
1.2. Do nurtu u m i a r k o w a n e g o wczesnego s. na trwałe przylgnęło oznakowanie go (przez Marksa) mianem s. "u t o p i j n e g o"; byłoby to określenie najzupełniej adekwatne, gdyby nie szło w parze z honorowaniem bezzasadnej autodefinicji marksizmu - który wypełnia również wszystkie warunki utopijności - jako s. "naukowego"; o ile zresztą żadna z tez s. marksowskiego nie wytrzymała konfrontacji z rygorami metodologii naukowych, a wszystkie jego prognozy zostały sfalsyfikowane przez bieg wypadków, o tyle również socjaliści "utopijni" zgłaszali podobne roszczenia do naukowości, co było maniera typową w stuleciu zdominowanym przez pozytywistyczny scjentyzm i kult nauki; wielu badaczy skłania się także do określania tego nurtu (a nawet całej tej fazy) myśli socjalistycznej jako s. r a c j o n a l i s t y c z n e g o, ze względu na silne uzależnienie jego charakterystycznej dążności do rekonstrukcji porządku społecznego od "racjonalistycznych" (oświeceniowych) utopii państwa lub społeczności powszechnej szczęśliwości.
1° Ze wszystkich teorii tego nurtu na pierwszym miejscu, nie tylko chronologicznie, stawia się słusznie s e n s y m o n i z m, któremu nazwę dał francuski arystokrata Claude-Henri hr. de S a i n t - S i m o n (1760-1825); jako autor Katechizmu industrialistów i Nowego chrześcijaństwa (1825) Saint-Simon uchodzi za właściwego twórcę nowożytnej teorii s. pojętego nie tylko jako wyobrażony model, ale również jako wynik procesu historycznego; w swych refleksjach nad polityką doszedł on do wniosku (charakterystycznego dla późniejszego materializmu historycznego), że postęp narzędzi wytwarzania jest źródłem wszystkich przemian politycznych w dziejach ludzkości; biedę społeczeństwa tłumaczył swobodą konkurencji i wynikającą z niej anarchią w produkcji oraz wymianie; wynikiem owej anarchii jest system, w którym ludzie pracujący podlegają niekompetentnej władzy próżniaków konsumujących owoce ich pracy; najistotniejszym antagonizmem społecznym był w oczach Saint-Simona podział na próżniaków i ludzi użytecznych w produkcji; przyszłe społeczeństwo wyobrażał sobie jako ustrój industrialny, gdzie zarządzanie będzie w rękach wytwórców; w społeczeństwie tym będzie się planowo organizować produkcję, określając jej rozmiary potrzebami społecznymi, a własność prywatna, choć nie zostanie zniesiona, utraci dawny charakter, gdyż użytkowanie jej będzie podporządkowane dobru ogółu, a nie interesom właściciela; prawo dziedziczenia (a tym samym → hierarchia społeczna) również zostanie zlikwidowane, dzięki czemu eksploatacja własności stanie się - zdaniem Saint-Simona - udziałem najbardziej uzdolnionych i kompetentnych; nastąpi zniesienie procentu od kapitału; państwo będzie rozdzielać stosownie do potrzeb kredyty inwestycyjne i wszelkie środki wytwórcze; tylko zdolności określać będą prawo do ich używania; dochody nie zostaną zrównane, gdyż obowiązywać będzie zasada "każdemu wedle pracy"; zapanuje powszechne braterstwo ludzi pracujących; Saint-Simon spodziewał się, że ustrój industrialny wyzwoli proletariat z nędzy, jednak nie odwoływał się do proletariatu jako realizatora swych planów, a liczył raczej na "industrialistów" (uczonych, artystów, bankierów i przemysłowców), którym przypadną najwyższe funkcje; w ustroju industrialnym władza zmieni jednak swój charakter: nie będzie już rządzeniem ludźmi, lecz administrowaniem rzeczami, służącym optymalnej eksploatacji natury; stanie się on również spełnieniem chrześcijańskiej miłości wzajemnej; dla przeprowadzenia tych zmian wystarczą reformy pokojowe, zaś industrialiści będą współdziałać w doskonaleniu rodzaju ludzkiego, zaspokajając jego potrzeby i przechowując więź z istotą boską.
Solidarystyczno-chrześcijańskie wątki s. jeszcze mocniej akcentowali tacy uczniowie Saint-Simona, jak Barthélemy-Prosper E n f a n t i n (1796-1864), Saint-Armand Bazard (1791-1832) i Pierre L e r o u x (1797-1871), którzy wysuwali hasło: "każdemu według zdolności, każdej zdolności według jej zasług"; Enfantin (zwany Père) i Bazard powołali nawet 1828 sektę, w której pełnili funkcje "pontyfików". Z sensymonizmu wywodzi się także przeciwnik rewolucji Louis B l a n c (1811-82), który jednak - w przeciwieństwie do "utopistów" - za punkt wyjścia postulowanych reform bierze zastane stosunki społeczne; wysuwał postulat "organizacji pracy", polegającej na tworzeniu kierowanych przez samorządy robotnicze "warsztatów społecznych", które łącząc się w zrzeszenia miały stopniowo wypierać z gospodarki przedsiębiorstwa prywatne (a wraz z nimi zasadę konkurencji); spodziewał się, że końcowym rezultatem tego procesu będzie zanik państwa i powstanie "republiki socjalnej" jako wspólnoty wytwórczej opartej na własności społecznej; akcentowanie potrzeby zmysłu praktycznego czyni Blanca jednym z najważniejszych prekursorów reformistycznej socjaldemokracji, a także socjalliberalnej koncepcji welfare state.
2° Maniakalnie (ze względu na drobiazgowość urządzeń i fantasmagoryczne pomysły) utopijną odmianą s. był f o u r i e r y z m, któremu nazwę dał samouk, autor Nowego świata industrialnego i zrzeszeniowego (1829), Charles F o u r i e r (1772-1837); jego zdaniem kryzysy, bieda oraz wyzysk są skutkiem złej organizacji pracy i wymiany; przeznaczenie rodzaju ludzkiego oraz zaspokojenie wszelkich namiętności widział w zorganizowaniu społeczeństwa w "falanstery" (jednostki rolniczo-przemysłowe); będą one optymalnym rodzajem organizacji produkcji, w którym każdy znajdzie typ zajęcia najbardziej zgodny ze swoim upodobaniem; dzięki temu praca w falansterach nie będzie udręką, lecz nieustającą przyjemnością; każdy posiądzie co najmniej 40 umiejętności i będzie zmieniał pracę kilka razy dziennie, aby się nie znużyć (nazywało się to "motylkowaniem"); czynności przykre i brudne będą wykonywane z przyjemnością przez małe dzieci, które lubią bawić się w nieczystościach; w falansterach ludzie mają żyć wspólnie, a mimo to prywatność nie będzie zniesiona; kobiety są zrównane we wszystkim z mężczyznami, a życie rodzinne zostaje zniesione, ponieważ zrodzone z wolnych związków dzieci wychowują się wspólnie na koszt społeczności; likwidacji ulega gospodarstwo domowe i przestają obowiązywać wszystkie zakazy nałożone na sferę seksualności (całkowita wolność seksualna jest jednym z naczelnych praw tego ustroju); jednak ani własność, ani dziedziczenie, ani nierówności majątkowe nie są w tym systemie zlikwidowane, mają jedynie przestać być źródłem antagonizmów, a zamiast nich pobudzać zapał i rywalizację; każda z postulowanych przez Fouriera "falang" (elementarnych jednostek społecznych, liczących dokładnie 1620 lub 2000 osób, co miało odpowiadać optymalnej kombinacji popędów) zapewniałaby wszystkim ludziom minimum utrzymania - również tym, którzy nie chcą pracować (choć jest to sytuacja mało prawdopodobna, jeśli zważyć, że każda praca jest rozkoszą); równie harmonijne zestawienie 810 typów charakterologicznych zapewni wspólnocie spokój i dobrobyt; instytucje władzy państwowej staną się zbędne, a wszystkie sprawy publiczne rozstrzygane będą na zasadach demokratycznych (stojący na czele falansteru Areopag miał być jedynie ciałem doradczym); w swoich najśmielszych fantazjach Fourier posuwał się do prorokowania, że postęp technologiczny w falansterach umożliwi wypełnienie oceanów oranżadą, zakwitnięcie pustyń oraz wymarcie szkodliwych zwierząt albo przeobrażenie ich w przyjazne ludziom "antywieloryby" czy "antylwy"; odnośnie do realizacji swoich pomysłów Fourier (sam będący synem zamożnego kupca) był bardziej "tradycyjny", liczył bowiem na szczodrość filantropów; usiłował także przekonać króla Francuzów Ludwika-Filipa argumentem, że jego córki w falansterze łatwiej znajdą mężów; faktem jest jednak również, że to właśnie szalone pomysły Fouriera znalazły naśladowców, którzy próbowali (w Ameryce) wcielać je w życie - oczywiście z katastrofalnym skutkiem.
Uczniami Fouriera byli m.in.: Victor C o n s i d e r a n t (1808-93) - autor Manifestu demokratycznego, wyśmiewanego przez Marksa, w czym można podejrzewać kamuflaż licznych plagiatów z tego tekstu w Manifeście komunistycznym oraz Étienne C a b e t (1788-1856), który jako pierwszy zaczął się posługiwać wymiennie do pojęcia "socjalista" terminem "komunista" (Comment je suis communiste et mon Credo communiste, 1841), co było odtąd nagminne, aż do ponownego rozejścia się obu terminów po rozłamie w II Międzynarodówce pomiędzy socjaldemokratami a komunistami; Cabet zaprezentował kolejną wersję utopii w opisie wyspy szczęśliwej - Ikarii (Voyage en Icarie, 1848), stanowiącej egalitarną wspólnotę o cechach totalitarnych; w Ikarii własność prywatna i pieniądz, jako przyczyna wszelkich nieszczęść, zostały zupełnie wyeliminowane; możliwie jednakowe dla wszystkich są w niej wyżywienie, odzież, mieszkania i umeblowanie; w przeciwieństwie do rozwiązłości seksualnej, panującej w falansterach Fouriera, w Ikarii istnieje obowiązek zawierania małżeństw po ukończeniu 25 roku życia, a demoralizację powściąga → cenzura; Cabet był też zdecydowanym przeciwnikiem rewolucji i rozwiązań siłowych, próbował natomiast, wraz z grupą kilkuset zwolenników, realizować swoje idee zakładając dwie wspólnoty w USA (w Teksasie i w Illinois); próbę rozwiązania konfliktu w drugim z kolektywów przypłacił śmiercią wskutek wylewu krwi do mózgu.
3° W zgodzie z angielskim empirycyzmem bardziej praktyczne rozwiązania proponował o w e n i z m, którego twórcą był uzdolniony i majętny przedsiębiorca Robert O w e n (1771-1858); od utylitarystów przejął on twierdzenie, że człowiek nie kształtuje swego charakteru, opinii, wierzeń i uczuć sam, lecz wykształcają się one pod wpływem środowiska, rodziny i wychowawców - posiada więc nieograniczoną plastyczność; ludzie są wytworami warunków i wychowania, mają jedynie przyrodzone pragnienie szczęścia, popędy i zdolności myślowe; jedynym źródłem zła jest niewiedza, czyli nieznajomość natury ludzkiej, wiedza zaś jest lekarstwem na wszelkie udręki; podstawowa reforma społeczna musi polegać więc, zdaniem Owena, na reformie środowiska wychowawczego; dzieci powinny być kształcone, a nie pracować fizycznie; poprawa położenia robotników leży natomiast w interesie samych fabrykantów, gdyż robotnicy stanowią podstawową siłę nabywczą, a ich bieda jest przyczyną kryzysu nadprodukcji; zmiany winny być przeprowadzone bez rewolucji, drogą pokojowych reform; w organizacji gmin komunistycznych Owen widział zarodki przyszłego, bezkonfliktowego społeczeństwa; w ich ramach, dzięki dobrej organizacji pracy, ludzie wytwarzaliby o wiele więcej dóbr; odpowiednie wychowanie skłoni człowieka do współdziałania i zlikwiduje nietolerancję religijną, a motywem skłaniającym do pracy będzie chęć służenia bliźnim; nieróbstwo, pijaństwo, rozpusta i przestępczość staną się nieznane, a represje karne i więzienia niepotrzebne; miernikiem wartości będzie praca; dążąc do takiego stanu rzeczy Owen zakładał tzw. wsie owenowskie, w których produkcja przemysłowa miała być zsynchronizowana z produkcją rolną oraz prezentował koncepcję Bazaru Wymiany, tj. organizacji, w której spółdzielcy mieliby wymieniać produkty swej pracy na towary, przy czym pieniądz zostałby zastąpiony przez tzw. bony pracy; jako dyrektor, a następnie współwłaściciel zespołu fabryk włókienniczych w New Lanark, zatrudniających około 2000 robotników, Owen dokonał podniesienia płac i skrócenia czasu pracy bez obniżenia rentowności, zakazał pracy dzieci poniżej 10 lat, zbudował dobrze wyposażone w infrastrukturę osiedle robotnicze; jego zabiegi o wprowadzenie ustawodawstwa socjalnego i ustawowe skrócenie czasu pracy do 8 godzin, jak również patronowanie powstawaniu związków zawodowych, czynią zeń prekursora specyficznie brytyjskiej odmiany s., tj. labouryzmu i tradeunionizmu.
4° Do umiarkowanej tradycji s. brytyjskiego należy także r i c a r d i a n i z m, nawiązujący do teorii jednego z twórców klasycznej ekonomii politycznej, Davida Ricarda (1772-1823), reprezentowany przez W. Thompsona, J.F. Braya i J. Graya; głównym założeniem tego nurtu był pogląd Ricarda, iż wartość wymienna towaru to skrystalizowana w niej praca ludzka, z czego socjaliści ricardiańscy wyciągali wniosek, że wymogiem sprawiedliwości jest dążenie do sytuacji, w której praca fizyczna byłaby wynagradzana na zasadzie równości arytmetycznej, tzn. robotnik otrzymywałby tyle, ile włożył pracy w wykonanie towaru.
5° Na pograniczu s. i → anarchizmu indywidualistycznego sytuuje się p r o u d h o n i z m, któremu nazwę dał francuski myśliciel Pierre-Joseph P r o u d h o n (1809-65); zasłynął on hasłem (użytym wcześniej przez żyrondystę Brissota): "własność to kradzież!" (Co to jest własność?, 1840), które było wymierzone w "dochód niezapracowany", nie będąc bynajmniej wezwaniem do zniesienia wszelkiej własności prywatnej; Proudhon uważał, że zasada, która daje właścicielowi możliwość korzystania z niezapracowanego dochodu (procenty, renty, czynsze itp.) jest niemoralna i rodzi antagonizmy społeczne; jeśli jednak posiadacz pracuje, to należy mu się dochód stosowny do tej pracy, jedynie cała reszta, przywłaszczona na mocy tytułu własności, jest kradzieżą dokonaną na uczciwie pracujących; aby wyeliminować przywłaszczanie sobie dochodów, nie zaś własność prywatną jako taką, należy, zdaniem Proudhona, zastąpić istniejący system przez tzw. mutualizm (mutualité - wzajemność), oparty na świadczeniu wzajemnych usług na podstawie konkretnych układów pracy, zawieranych przez niezależne jednostki; w systemie tym produkcja odbywałaby się w ramach wolnych związków wytwórczych, zwanych syndykatami, skupiających rolników, przemysłowców i kupców; każdy producent miałby otrzymywać w postaci wytworów innych ludzi dokładny równoważnik tych wytworów, które sam wyprodukował, a równoważność ta byłaby określana czasem pracy; Proudhon chciał zatem likwidacji własności w postaci monopolu, lecz nie w znaczeniu swobody dysponowania narzędziami pracy przez wytwórców, toteż sprzeciwiał się komunizmowi; wierzył w istnienie naturalnego ładu społecznego i niezbywalnych → praw człowieka (do wolności, równości i suwerenności osobowej), wynikających z wyznaczonego przez Boga powołania człowieka i uważał, że są one pogwałcone w systemie kapitalistycznym; był też przeciwnikiem rewolucji, a nawet strajków jako metody zmiany systemu, widząc środek do realizacji swych postulatów w perswazji skierowanej do wszystkich klas; atakowany, zwłaszcza za Wyznania rewolucjonisty (1849), przez niektórych konserwatystów (m.in. J. → Donoso Cortésa) jako uosobienie komunistycznego → nihilizmu i satanizmu (lecz z drugiej strony także przez Marksa, którego Nędza filozofii była repliką na jego Filozofię nędzy), był Proudhon w gruncie rzeczy socjalistą wyjątkowo umiarkowanym, wyznającym poglądy w dużej mierze konserwatywne, a nawet reakcyjne (wrogość do nowoczesności i industrializacji, sympatia do średniowiecza i feudalnej własności ziemi, pozytywna ocena patriarchalnej rodziny, opowiadanie się za utrzymaniem → kary śmierci, obrona → Państwa Kościelnego i zakonu jezuitów, poparcie dla II Cesarstwa oraz ziemiańskiego Południa w amerykańskiej wojnie secesyjnej); nic przeto dziwnego, że do jego poglądów odwoływali się później również monarchiści narodowi z → Action Française, którzy pod kierownictwem "syndykalisty integralnego" Georgesa Valois założyli Kółko Proudhona (Cercle Proudhon).
6° Prekursorem socjaldemokratycznego r e f o r m i z m u był oponent Marksa w I Międzynarodówce Ferdinand L a s s a l l e (1825-64), którego Program robotniczy (1862) stał się podstawą założonego 1863 Powszechnego Niemieckiego Związku Robotniczego; pozostawał pod silnym wpływem → heglizmu i podobnie jak G.W.F. → Hegel traktował państwo jako organizację ponadklasową, służącą interesom wszystkich członków społeczeństwa, co oznaczało odrzucenie marksowskiej teorii państwa klasowego; zgodnie z tą tezą, w walce o realizację reform socjalnych pragnął posługiwać się instytucjami państwa i za ich pomocą łamać opór klas posiadających, co z kolei oznaczało odrzucenie marksowskiej teorii rewolucji; reformizm Lassalle`a widoczny jest także w (przypominającej pomysły Blanca) koncepcji zakładania warsztatów, które stanowiłyby robotnicze stowarzyszenia produkcyjne; miały one zagwarantować robotnikom możliwość oddziaływania na instytucje państwowe i prowadzić do stopniowego znoszenia przedsiębiorstw kapitalistycznych; powstała 1875 z połączenia "lassalczyków" z marksistami Socjalistyczna Partia Robotnicza Niemiec przyjęła wprawdzie (na kongresie w Erfurcie 1891) tezy marksistowskie, lecz praktyka polityczna niemieckiej socjaldemokracji skłaniała się ideom Lassalle`a, co umożliwiło jej późniejszą ewolucję w kierunku otwartego rewizjonizmu.
1.3. S o c j a l i z m r o s y j s k i. Odmienna (i brzemienne w tragiczne skutki) droga rozwojowa wszystkich odmian s. (i anarchizmu) w Rosji była wynikiem transplantacji zrodzonych na gruncie → cywilizacji zachodniej, a przeto w praktyce przynajmniej do pewnego stopnia moderowanej, utopii socjalistycznej na obszar zupełnie innej cywilizacji (bizantyjsko-turańskiej w terminologii F. → Konecznego), znamionującej się zupełną nieobecnością personalizmu i bezwzględna przewagą → kolektywizmu; ta piorunująca mieszanka, zanim jeszcze eksplodowała bolszewicką → rewolucją październikową, już w XIX w. objawiała się wyjątkowym natężeniem skłonności do terroryzmu oraz krańcowo nihilistyczną nienawiścią do cywilizacji zachodniej (antyokcydentalizmem) i katolickiej; wrogość do "zgrzybiałego" Zachodu przejawiał już umiarkowany socjalista i rewolucyjny demokrata Aleksandr H e r c e n (1812-70), a wzmogła się ona u idealizującego rosyjską "obszczinę" (wspólnotę wiejską), propagatora chłopskiej rewolucji socjalistycznej (Co robić?, 1862) - Nikołaja C z e r n y s z e w s k i e g o (1828-89); w tym samym, materialistycznym i ateistycznym, nurcie s. mieścił się także przedstawiciel "oświecicielstwa" Nikołaj Dobrolubow (1836-61) i programowy "nihilista" Dmitrij Pisariew (1840-68); poglądy Czernyszewskiego z jednej strony, a teoretyka komunistycznego anarchizmu - M. → Bakunina z drugiej strony, legły u podstaw ultrarewolucyjnej organizacji socjalistycznej Wola Ludu (Narodnaja Wola), stosującej metodę permanentnego terroru indywidualnego, wymierzonego w establishment caratu; ideologiem bardziej umiarkowanego nurtu narodnictwa był Piotr Ł a w r o w (1823-1900), a skrajnego - powiązany z założycielem tajnej organizacji terrorystycznej Zemsta Ludu i autorem Katechizmu rewolucyjnego, Siergiejem Nieczajewem - "rosyjski jakobin" Piotr T k a c z o w (1844-86); mimo rozbicia Narodnej Woli po zamordowaniu (1881) cara Aleksandra II, spadkobiercami jej taktyki byli w późniejszym okresie tzw. eserowcy (socjaliści rewolucyjni), podczas gdy radykalni marksiści, uznając terror indywidualny za nieskuteczny, opowiadali się za przygotowywaniem rewolucji społecznej, która zaprowadzi terror kolektywny; rosyjski marksizm sensu stricto wyłonił się wszelako z "dysydentów" Narodnej Woli (Gieorgij P l e c h a n o w /1856-1918/, Wiera Zasulicz, Paweł Akselrod), którzy 1879 założyli organizację Wyzwolenie Pracy; z jej inicjatywy na podziemnym zjeździe w Mińsku 1898 powstała Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji (SDPRR); dokonany na II Zjeździe (1903) rozłam na "mienszewików", pod przywództwem Juliusa Martowa [właśc. Julij O. Cederbaum] (1873-1923), trzymających się ściśle marksowskiego schematu kolejnych etapów rewolucji oraz "bolszewików" pod przywództwem Lenina [właśc. Władimir I. Uljanow], głoszącego tezę o możliwości ich "przeskakiwania", był nie tyle prostą repetycją zarysowanych już sporów pomiędzy nurtami w łonie socjaldemokracji europejskiej, ile ich krańcową artykulacją, która wskutek zwycięstwa rewolucji w Rosji okazała się katalizatorem ostatecznego rozłamu pomiędzy komunizmem a socjaldemokracją na całym świecie.
2. S o c j a l i z m m a r k s i s t o w s k i. Proklamowanie przez Marksa i Engelsa s. "naukowego" w Manifeście komunistycznym z 1848, ani nawet powstanie (1864) I Międzynarodówki Robotniczej nie przyniosło jeszcze dominacji tej wersji s., która zaczęła stawać się faktem dopiero pod koniec XIX w. wraz z rozwojem organizacyjnym ruchu socjaldemokratycznego; w każdym razie, "klasyczny" → m a r k s i z m zaczyna się wraz z pisanymi wspólnie przez obu autorów: Świętą rodziną (1845) i Ideologią niemiecką (1846), a kończy "testamentem" Engelsa w postaci wstępu (1895) do Walk klasowych we Francji Marksa (co pozostawia poza jego "kanoniczną" postacią odkryte wiele lat później dzieła "młodego" Marksa sprzed 1844); panuje zgoda co do tego, że na rdzeń klasycznego marksizmu składają się: teoria "wartości dodatkowej", wyjaśniająca pochodzenie dochodu "niezapracowanego", tezy o koncentracji i centralizacji przemysłu i kapitału wraz z rozwojem kapitalizmu, o periodycznych kryzysach ekonomicznych aż do postępującej wciąż naprzód anarchizacji kapitalistycznego sposoby produkcji (oraz wzrastającej liczbie i stałej pauperyzacji proletariuszy) z konkluzją o nieuniknionym i rychłym załamaniu się gospodarki kapitalistycznej; wreszcie nadbudowana na tych tezach "metateoria" (zwana właśnie s. naukowym), "wyjaśniająca" całą naturę rzeczywistości oraz bieg i sens dziejów w dwu wielkich działach zwanych odpowiednio materializmem dialektycznym i historycznym; począwszy od programu "erfurckiego" niemieckiej SPD (1891) tezy marksizmu zostały przyjęte przez wszystkie partie II Międzynarodówki założonej na konferencji w Paryżu 14 VII 1889; jednakże dokładnie w tym samym czasie rozpoczął się spór o interpretację tych - dotyczących głównie sposobu dojścia do socjalizmu i komunizmu oraz ostatecznego kształtu nowego ustroju społecznego - elementów doktryny marksistowskiej, które zostały (celowo lub przez zapomnienie) niedookreślone przez "klasyków"; dało to początek fundamentalnemu rozłamowi na dwa konkurujące ze sobą odłamy, a zarazem "szkoły" interpretacyjne marksizmu - rewolucyjną "lewicą" i reformistyczną "prawicą", pomiędzy którymi istniały również stanowiska pośrednie ("centrowe"); należy podkreślić, że spór ten był od początku niekonkluzywny, ponieważ w pismach "klasyków" można było znaleźć argumenty za "ortodoksją" obu interpretacji; na czoło nurtu pierwszego, który ostatecznie zidentyfikował się z komunizmem, wysunął się rosyjski leninizm, który swoją interpretację nazwał "marksizmem-leninizmem", drugi natomiast zainicjowany został pod hasłem "rewizjonizmu" i pozostał przy nazwie socjaldemokracji, a z biegiem czasu coraz chętniej odwracając kolejność słów na "socjalizm demokratyczny", który też, po II wojnie światowej w wielu krajach w ogóle zaczął odchodzić od marksizmu, a przynajmniej od traktowania go jako doktryny obligatoryjnej dla partii i jej członków.
2.1. M a r k s i z m r e w o l u c y j n y (→ komunizm, → bolszewizm, → leninizm, → stalinizm, → trockizm, → maoizm).
2.2. M a r k s i z m r e f o r m i s t y c z n y. Początkiem i zarazem wektorem wyznaczającym kierunek ewolucji socjaldemokratycznego nurtu s. był r e w i z j o n i z m, zainicjowany przez ideologa socjaldemokracji niemieckiej Edouarda B e r n s t e i n a (1850-1932); swoje poglądy Bernstein prezentował na łamach "Sozialdemokrat" i "Neue Zeit", a jego najważniejszą pracą były Zasady socjalizmu i zadania socjalnej demokracji (1899), nazwane "biblią rewizjonizmu"; punktem wyjścia dla dokonanej przezeń rewizji marksizmu była teza, iż marksowska prognoza co do czasu zwycięstwa socjalizmu okazała się nieuzasadniona; jednak sedno rewizjonizmu tkwi we frontalnym ataku Bernsteina na podstawę całego gmachu filozofii marksistowskiej, tj. dialektykę; Bernstein uznał ją bowiem za przeżytek heglizmu, w którego miejsce zaproponował rozwijający się wówczas dynamicznie neokantyzm (uznany wkrótce za oficjalną filozofię SPD); Bernstein zanegował też podstawowe założenia marksowskiej teorii kapitalizmu i rewolucji; podawał w wątpliwość prawo koncentracji kapitału i pauperyzacji klasy robotniczej, twierdząc, że dominującym procesem jest dekoncentracja oraz że akcyjna forma kapitału prowadzi jednocześnie do jego demokratyzacji; negował również zasadność marksowskiej prognozy rozwoju społecznego, która nie potwierdziła się w rzeczywistości; dekoncentracja i demokratyzacja kapitału z jednej strony, a osiągnięcie przez proletariat swojej reprezentacji parlamentarnej i szerokiego ustawodawstwa socjalnego z drugiej strony, dowodzą bezsensu dążenia do rewolucji społecznej oraz możliwości ewolucyjnego przejścia do s.; Bernstein odrzucił również koncepcję → dyktatury proletariatu i postulat przejęcia całej władzy przez klasę robotniczą; klasową dyktaturę potraktował jako przejaw niższej kultury oraz cofnięcie się w rozwoju kulturalnym; w konsekwencji odrzucił komunizm jako cel ostateczny, do którego należy zmierzać społeczeństwo, oświadczając, że "ruch jest wszystkim" a "ostateczny cel niczym".
Rewizjonistyczne tezy Bernsteina nie od razu zdobyły przewagę w ówczesnym ruchu socjaldemokratycznym; wystąpili przeciwko nim nie tylko przyszli komuniści i bolszewicy, ale również tzw. ortodoksyjni marksiści, jak socjaldemokrata austriacki K. → K a u t s k y i R. → L u k s e m b u r g; zjazdy niemieckiej SPD (która z racji potęgi organizacyjnej, posiadania największej reprezentacji parlamentarnej oraz posiadania najwybitniejszych teoretyków cieszyła się szczególnym prestiżem w światowym ruchu socjalistycznym) w Hanowerze (1899), Lubece (1901) i Dreźnie potępiły doktrynę Bernsteina (zjazd drezdeński przygniatającą większością 288 głosów przeciwko 11); do wybuchu I wojny światowej tendencje rewizjonistyczne ścierały się w łonie II Międzynarodówki z s. rewolucyjnym, a także z nurtem pośrednim, zwanym c e n t r y z m e m; najbardziej wyrazistym przykładem nurtu centrystycznego w marksizmie przełomu XIX/XX w. był tzw. a u s t r o m a r k s i z m; jego inicjatorem był założyciel (1899) jednolitej partii socjaldemokratycznej w Austrii - Victor A d l e r (1852-1918), a najbardziej znaczącymi teoretykami: syn Victora - Friedrich Adler (1879-1960), Max A d l e r (1873-1937), Otto B a u e r (1882-1938) i Karl Renner (1870-1950); ku temu kierunkowi stopniowo skłaniał się także, atakowany bezpardonowo przez Lenina, "renegat Kautsky"; cechą charakterystyczną austromarksizmu w warstwie filozoficznej było absorbowanie nie tylko (jak w socjaldemokracji niemieckiej) neokantyzmu, lecz również (nazywanego także drugim pozytywizmem) empiriokrytycyzmu; w zakresie programu politycznego jego wyróżnikiem stało się zwrócenie uwagi na (wyjątkowo palące w wielonarodowej monarchii habsburskiej) kwestie narodowe, które chciano rozwiązać (O. Bauer, Kwestia narodowa a socjaldemokracja, 1907) poprzez autonomię kulturalno-narodową, chronioną przez "demokratyczną organizację społeczeństwa"; austromarksizm dowodził także (M. Adler, Pojęcie państwa w marksizmie, 1922) wbrew Marksowi istnienia "nieklasowych" form ustorju państwowego, do których zaliczał demokrację parlamentarną; po 1917 Kautsky stał się również jednym z głównych antagonistów bolszewizmu.
Na polemiki ideologiczne nakładały się także spory o taktykę polityczną, będące następstwem udziału partii socjalistycznych w wyborach parlamentarnych; momentem zwrotnym było tu samowolne wejście (1899) francuskiego socjalisty Alexandre`a Milleranda do rządu "burżuazyjnego"; przypłacił on to wprawdzie wykluczeniem z partii (a po 1918 - podobnie jak znajdujący z nim wspólny język J. → Piłsudski - "wysiadł z czerwonego tramwaju" na przystanku "nacjonalizm" i został przywódcą prawicowego Bloku Narodowego oraz prezydentem Republiki), niemniej przetarł tym drogę do udziału partii socjalistycznych w rządach koalicyjnych, lub nawet samodzielnego sprawowania władzy, co po I wojnie światowej stało się już rzeczą nagminną; przypieczętowaniem rozłamu w socjaldemokracji było solidarne głosowanie (1914) socjalistów francuskich z jednej strony, a niemieckich i austriackich z drugiej strony, w parlamentach swoich krajów za kredytami wojennymi.
3. S o c j a l i z m d e m o k r a t y c z n y. Pomimo osiągnięcia w drugiej połowie XIX w. dominacji w ruchu socjalistycznym marksizm zmuszony był do konkurowania w wielu krajach z nurtami, które albo w ogóle wychodziły z innych założeń światopoglądowych i filozoficznych, albo łączyły eklektycznie elementy marksizmu z innymi kierunkami, pozostając przy tym w szerszym prądzie lewicy demokratycznej i demoliberalnej. Wyraziste postaci tych nurtów zarysowały się zwłaszcza w Anglii i we Francji.
3.1. S o c j a l i z m b r y t y j s k i. W Wielkiej Brytanii główny nurt s. rozwijał się w prawie całkowitej izolacji od wpływów marksizmu (co zresztą nie przeszkadzało wielu jego prominentnym przedstawicielom wyrażać naiwnych zachwytów nad "humanizmem" eksperymentów w państwie Lenina i Stalina); specyficznie brytyjską postacią s. w XIX w. był 1º f a b i a n i z m, inspirowany myślą liberalizmu rewizjonistycznego w wydaniu J.S. Milla i L.T. Hobhouse`a; założone 1884 Towarzystwo Fabianów (Fabian Society) za swojego patrona obrało rzymskiego wodza Fabiusza Kunktatora,
_______________________________
Czy ktos moze orientuje sie co jest ideologią a co doktryną z poniższych pojęć: faszyzm, komunizm, totalitaryzm, trockizm, anarchizm, ekologizm, feminizm, pacyfizm, nacjonalizm, konserwatyzm, liberalizm, socjaldemokracja, chrzescijanska demokracja, antyklerykalizm, agraryzm, socjalizm, socjalliberalizm?
Ideologie; agraryzm, socjalizm, socjalliberalizm, nacjonalizm, konserwatyzm, liberalizm, socjaldemokracja, chrzescijanska demokracja, anarchizm, faszyzm, komunizm
Trockizm to doktryna komunizmu, wbrew pozorom bliska stalinizmowi.
Każda ideologia ma doktryny, tylko że rzadko otrzymują one oddzielne nazwy. Doktryna to konkretyzacja ideologii i tyle.
Ekologizm, feminizm, pacyfizmkologizm, feminizm, pacyfizm i antyklerykalizm raczej mi trudno nazwać ideologiami, niemniej można je tak traktować.
Wg mnie.
_______________________________
[foty.ifd.pl/sb.asp?w=520&p=2/images2009/20090826172846.jpg] :-D
Różnica między doktryna a ideologią:
1. najwazniejszym elementem w związku ideologii i doktryny jest identyczność wartości- idei naczelnej; doktryna ma służyć urzeczywistenieniu tej idei zakodowane w ideologii
2. doktryna nie musi zawsze zawierać w sobie poglądów na całość (czyli wszystkie elementy) zycia politycznego społeczeństwa
3. w doktrynie politycznej zawsze musi byc sprecyzowany problem władzy, a więc zawsze doktryna musi podjąć porblemy państwa i prawa oraz organizacji życia politycznego danej zbiorowości (polityczna struktura społeczeństwa)
4. doktryna zawsze będzie konkretyzacją ideologgii uwzględniając realia konkretnego czasu i przestrzeni np. konkretnego państwa i społeczeństwa
Dlatego tez podział powyżej jest błędny socjaldemokracja jest doktryną socjalizmu itp. itd.
zresztą wystarczy poszukać definicji tych wyrazów i jedne z pierwszych słów to ideologia bądź doktryna polecam w tym celu "leksykon myślicieli politycznych i prawnych" wyd. UWr oraz "Ideologie naszych czasów" W.T. Kulesza
Aha i jeszcze co do definicji podanych przez JaKres'a nt. socjalizmów to radziłabym dobierać źródła ostrożniej, ponieważ ideologiczna papka zaserwowanya przez zwolenników konserwatyzmu monarchistycznego, powiedzmy szczerze, że nie jest obiektywna, lepiej korzystać ze źródeł naukowych i historycznych... zreszta tak tak jakby Stalin pisał definicję liberalizmu, można sobie wyobrazić jakby wyglądała
Zmieniony przez - ewcia208 w dniu 2006-02-05 02:32:24
Zmieniony przez - Gumis777 w dniu 2006-02-05 02:36:08
_______________________________
American Dream !!! (ten zly) Umoralniacz no.1
--------------------------------
Kiedys dalbym sobie za nia reke obciac.. i wiesz co? I bym teraz k*rwa nie mial reki. %-)
FASZYZM [wł. < łac.], nazwa masowych ruchów polit. i ideologii o skrajnie nacjonalistycznym charakterze, zmierzających do zdobycia władzy i stworzenia totalitarnego państwa
KOMUNIZM [łac.]:
1) ideologia
CHRZEŚCIJAŃSKA DEMOKRACJA, chadecja (ChD), ruch ideowy i społ.-polit. wywodzący swój program z zasad etycznych chrześcijaństwa
Z PWNu
Z socjalizmem jednak dałem plamę, zaznaczyłem za dużo przy kopiowaniu i wyszło dziwnie Oczywiście socjalliberalizm i socjaldemokracja to doktryny, zresztą agraryzm też.
Ale w reszcie trudno mi się zgodzić W różnych książkach róznie piszą, zresztą ideologiami ostatnio się nie interesuję, przerzuciłem się na praktykę
Dobranoc
PS: To jak z faszyzmem i narodowym socjalizmem - jedni teoretycy wrzucają to do jednego worka, a inni traktują oddzielnie. Nikt tu nie ma monopolu na prawdę, to nie matematyka, tylko nauka humanistyczna i do tego bardzo teoretyczna
PS2: Dopiero zwróciłem uwagę - czemu totalitaryzm uważasz za ideologię? Szczerze mówiąc jeszcze się z tym nigdy nie spotkałem, ani w żadnej książce o ideologiach, ani w słowniku ideologii i doktryn politycznych, ani w encyklopedii PWN..
Daer: faszyzm i komunizm w tych książeczkach co podałam wyżej był okreśłony jako doktryny, ale w takim razie widać, że historycy sa sporni co do tego aaa i jeszcze ten totalitaryzm wiem że to raczej forma rządów i tak klasyfikują to słowniki, w jedneym natomiast znalazłam, że można go zaklasyfikować do ideologii uzasadniając swoim totalnym wpływem na wszystkie dziedziny społeczne... ale oczywiście to jedna z wielu perspektyw
więc pozwolę sobie troszkę wkleić moich notatek z doktryn politycznych i prawnych (hehe już po egzaminie 
) 
<cry> 
aaa i jeszcze ten totalitaryzm wiem że to raczej forma rządów i tak klasyfikują to słowniki, w jedneym natomiast znalazłam, że można go zaklasyfikować do ideologii uzasadniając swoim totalnym wpływem na wszystkie dziedziny społeczne... ale oczywiście to jedna z wielu perspektyw 
